Το Ιερό του Ιππόλυτου

Μία πάρα πολύ ωραία και αναλυτική δημοσίευση για το Τέμενος του Ιππολύτου στην Τροιζήνα έχει γίνει από την αρχαιολόγο Ελένη Οικονομίδου.

Συνδέεται άμεσα με το μύθο του έρωτα της Φαίδρας για τον Ιππόλυτο. Το γεγονός ότι ο διαδεδομένος αυτός μύθος σχετίζεται με την ιστορία του ιερού αποτελεί σίγουρα πόλο έλξης για τους επισκέπτες του χώρου.

Το Ιερό του Ιππολύτου είναι ένας αξιόλογος αρχαιολογικός χώρος, που παραμένει άγνωστος στο ευρύ κοινό και βρίσκεται σε ένα ειδυλλιακό φυσικό περιβάλλον, που εκτείνεται βόρεια και βορειοδυτικά του σύγχρονου οικισμού της Τροιζήνας.

Τις ανασκαφές στον χώρο ενήργησε πρώτη η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή το 1890 και το 1899 με τον Legrand και αργότερα το 1932 το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο με τον Welter, που ολοκλήρωσε την ανασκαφή.

Το τέμενος του Ιππολύτου βρισκόταν εκτός των τειχών της πόλεως, δυτικά του Γεφυραίου ρέματος, σε απόσταση περίπου 800 μ. από την αρχαία αγορά και σε ψηλότερο επίπεδο των υπωρειών του ίδιου βουνού.

Καταλαμβάνει έκταση περίπου 4.000 τ.μ. Τμήματα του συγκροτήματος, η ράμπα, το πρόπυλο, ο ναΐσκος με την πρόσοψη στα δυτικά, το βόρειο τμήμα του περιβόλου του μικρού γεωμετρικού τεμένους, ο βωμός και το εστιατόριο με τα προσκτίσματά του.

Ο ναός ήταν περίπτερος, διαστάσεων 32x31μ., με 11 κίονες στη μεγάλη πλευρά και 6 στη μικρή. Ηταν αμφιπρόστυλος και χωριζόταν σε προναό, σηκό και οπισθόδομο. Σήμερα σώζεται μόνον κατά τα πώρινα θεμέλιά του. Η είσοδος στο χώρο του ναού και του Ασκληπιείου γινόταν από επιβλητικά προπύλαια που βρισκόταν στην ανατολική πλευρά. Άλλη παραπυλίδα υπήρχε στη νότια πλευρά ενώ κοντά στον αριστερό τοίχο του πρόπυλου υπήρχε βωμός και μικρός ναός με πρόναο και σηκό, πίσω από τον οποίο υπήρχε και μια στοά με διπλή κιονοστοιχία. Εκεί κοντά υπήρχε βρύση, το νερό της οποίας ερχόταν με αγωγό από πηγή και διοχετευόταν σε μια δεξαμενή. Παραδίπλα υπήρχε μια μικρή σειρά από δωμάτια. Αξιόλογο είναι επίσης μεγάλο οικοδόμημα του 4ου-3ου αι. π.Χ. που αποδίδεται σε εστιατόριο του ιερού. Πρόκειται για μεγάλη αίθουσα με 3 δωρικούς κίονες, βάσεις κλινών και τραπεζών, καθώς και 8 εστίες κατασκευασμένες με πλάκες που χρησίμευαν στο μαγειρείο του εστιατορίου.

Κατά τη μυθολογία, ο Ιππόλυτος υπήρξε ο γιος του Θησέα και της Αμαζόνας Αντιόπης ή Ιππολύτης και λατρευόταν στο ομώνυμο τέμενος στην Τροιζήνα.

Σύμφωνα πάντα με τη μυθολογία, μετά το θάνατο της Αντιόπης, ο Θησέας νυμφεύθηκε τη Φαίδρα και έστειλε τον Ιππόλυτο, μικρό παιδί ακόμα, στον Πιτθέα, προκειμένου να ανατραφεί εκεί και να γίνει βασιλιάς της Τροιζήνας.

Αργότερα, όταν ο Πάλλας (αδερφός του Αιγέα) και οι γιοι του (50 Παλλαντίδες) στασίασαν εναντίον του Θησέα, ο ήρωας τους σκότωσε και πήγε στην Τροιζήνα, για να καθαρθεί.

Στο ταξίδι αυτό η Φαίδρα είδε για πρώτη φορά τον νεαρό Ιππόλυτο και τον ερωτεύτηκε. Προσπάθησε να κερδίσει την αγάπη του στέλνοντάς του γράμμα με την τροφό της αλλά απέτυχε (βλ. Ευριπίδη Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, που γράφτηκε το 428 π.Χ.) και έτσι αποφάσισε να αυτοκτονήσει.

Για να εκδικηθεί, όμως, τον Ιππόλυτο που αρνήθηκε τον έρωτά της, μένοντας πιστός στην Άρτεμη-θεά της αγνότητας, έγραψε ένα γράμμα στον Θησέα συκοφαντώντας τον Ιππόλυτο. O Θησέας, διαβάζοντας το γράμμα μετά την αυτοκτονία της Φαίδρας και δίνοντας πίστη στις συκοφαντίες της, χρησιμοποίησε μία από τις τρεις ευχές που θα εκπλήρωνε ο Ποσειδώνας γι’ αυτόν, ζητώντας να σκοτώσει ο θεός τον Ιππόλυτο.

Πράγματι, καθώς ο νέος διωγμένος από τον πατέρα του έφευγε πάνω στο άρμα του, πρόβαλε από τη θάλασσα ένας άγριος ταύρος με αποτέλεσμα τα άλογα να αφηνιάσουν και ο Ιππόλυτος πέφτοντας από το άρμα του να μπλεχτεί στα ηνία και να βρει το θάνατο.

O Παυσανίας (ΙΙ.27.4) και οι μετέπειτα πηγές αναφέρουν ότι ο Ασκληπιός, ύστερα από παράκληση της Αρτέμιδος, επανέφερε στη ζωή τον ήρωα, γι’ αυτό και η λατρεία του Ιππολύτου συνδέθηκε με αυτή του Ασκληπιού. Στον Παυσανία αναφέρεται, επίσης, ότι ο Ιππόλυτος, μετά την επαναφορά του στη ζωή, πήγε στους Αρικιείς, κατοίκους της Ιταλίας, όπου έκτισε τέμενος της Αρτέμιδος.

Το τέμενος και το ναό του Ιππολύτου στην Τροιζήνα (Παυσανίας ΙΙ.32.1-4) είχε κατασκευάσει, σύμφωνα με την παράδοση, ο Διομήδης, ο οποίος είχε ιδρύσει και τη λατρεία του Επιβατηρίου Απόλλωνα, επειδή είχε γλιτώσει από την κακοκαιρία κατά την επιστροφή του από την Τροία.

O περίβολος και τα κτίσματα του ιερού, το οποίο βρισκόταν εκτός των τειχών της αρχαίας Τροιζήνας, κτίστηκαν στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. ή στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. γύρω από έναν αρχαιότερο πυρήνα λατρείας, ο οποίος εντοπίζεται στο χώρο του μικρού γεωμετρικού τεμένους.

Εκεί ανακαλύφθηκαν θραύσματα κεραμικής των γεωμετρικών, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, καθώς και πήλινα αντικείμενα, που αναπαριστούσαν ποπάνους (γλυκίσματα) και αποτελούσαν αφιέρωμα στη θεότητα.

O περιηγητής Παυσανίας, ο οποίος επισκέφθηκε το ιερό τον 2ο αιώνα μ.Χ., αναφέρει ότι το στάδιο όπου γυμναζόταν ο Ιππόλυτος βρισκόταν βόρεια της Επισκοπής και ψηλότερα ήταν ο ναός της Κατασκοπείας Αφροδίτης, απ’ όπου τον παρακολουθούσε κρυφά η Φαίδρα (Παυσανίας ΙΙ.32.3). Σε μικρή απόσταση βρισκόταν ο τάφος της Φαίδρας και το μνήμα του Ιππολύτου (ίσως στο μικρό γεωμετρικό τέμενος).

O περιηγητής (Παυσανίας ΙΙ.32.4) περιγράφει ακόμη το σπίτι του ήρωα με την πηγή του Ηρακλή, που πιθανότατα εξυπηρετούσε το Aσκληπιείο, το οποίο είχε παρακμάσει στα χρόνια του Παυσανία. Πιθανώς, η γειτνίαση της κρήνης με το παλιό σέβασμα συνέβαλε στο να εξελιχθεί ο Ιππόλυτος σε θεό-θεραπευτή.

Στα ελληνιστικά χρόνια, την εποχή της ακμής του καταστερισμού των μυθικών μορφών, ο Ιππόλυτος ταυτίστηκε με τον αστερισμό του Ηνιόχου (Παυσανίας ΙΙ.32.1). Το γεγονός ότι υπήρχε μνήμα ("ηρίον") του Ιππολύτου σημαίνει ότι ετιμάτο ως ήρωας στο ίδιο τέμενος όπου ετιμάτο και ως θεός.

Κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους ο Ιππόλυτος ήταν η κυρίαρχη θεότητα στο τοπικό ιερό και είχε έναν ισόβιο ιερέα. Κάθε κοπέλα που επρόκειτο να παντρευτεί, αφιέρωνε μια τούφα από τα μαλλιά της στο ναό του ζητώντας την εύνοια του ήρωα.

O Λουκιανός, μάλιστα (Περί της συρίης θεού 60) αναφέρει ότι ο θρησκευτικός νόμος στην Τροιζήνα επέβαλλε και στα νεαρά αγόρια να αφιερώσουν την κόμη τους στον Ιππόλυτο.

Την εποχή του Παυσανία υπήρχε, επίσης, πάνδημη γιορτή για τον Ιππόλυτο, κατά την οποία οι Τροιζήνιοι πήγαιναν στο ιερό για τις θυσίες.

Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού το αρχαίο υλικό απομακρύνθηκε από τα μνημεία στα οποία ανήκε αρχικά και χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση χριστιανικών ναών, όπως η Επισκοπή. Αρχαίο υλικό, όμως, απομακρυνόταν από το χώρο (για να χρησιμοποιηθεί εκ νέου ως οικοδομικό υλικό) μέχρι και το πρόσφατο παρελθόν.